Anna Guðrún Edvardsdóttir ver doktorsritgerð sína í menntavísindum við Uppeldis- og menntunarfræðideild Menntavísindasviðs Háskóla Íslands:
„The interaction of the knowledge society and rural development in Iceland and Scotland“ á íslensku „Samspil þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar á Íslandi og í Skotlandi“.
Andmælendur eru dr. dr. Philomena De Lima, forstöðumaður UHI við University of the Highlands and Islands í Skotlandi, og dr. Kristinn Hermannsson, prófessor við Háskólann í Glasgow.
Aðalleiðbeinandi var dr. Allyson Macdonald, prófessor við Menntavísindasvið Háskóla Íslands, meðleiðbeinandi dr. Frank Rennie, prófessor við University of the Highlands and Islands í Skotlandi, auk þeirra sat í doktorsnefndinni dr. Karl Benediktsson, prófessor við Líf- og umhverfisvísindadeild Háskóla Íslands.
Dr. Ólafur Páll Jónsson, prófessor og deildarforseti Uppeldis- og menntunarfræðideildar við Menntavísindasvið, stjórnar athöfninni.
Um verkefnið
Á tíunda áratug 20. aldar beindust augu stjórnvalda á Íslandi og Skotlandi að uppbyggingu þekkingarsamfélagsins. Í öllum landshlutum á Íslandi eru háskólasetur og/eða rannsóknarstofnanir sem ýmist starfa sjálfstætt eða sem hluti af stærri stofnunum. Svipuð þróun átti sér stað í Skotlandi með stofnun háskóla sem þjónað gæti Hálöndunum og eyjum Skotlands.
Í þessari rannsókn er samspil þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar á Vestfjörðum, Austurlandi og á Vestureyjum Skotlands kannað. Í því augnamiði verða athuguð áhrif ákveðinna sögulegra atburða á dreifðar byggðir; hin pólitíska orðræða um atburðina verður greind; og skoðað verður hvort og þá hvernig háskólamenntun og rannsóknastarfsemi hvetur fólk til að hafa áhrif á samfélagið sitt.
Hin fræðilega nálgun byggir á kenningum um seiglu (e. resilience) með áherslu á þekkingarsamfélagið og byggðaþróun sem félags- og vistfræðileg (e. social-ecological) kerfi þar sem þekkingarfræðilegur fjölbreytileiki (e. epistemological pluralism) og nám sem felur í sér þrjá ferla (e. triple-loop learning) eru hluti af kerfinu. Einnig er byggt á kenningum um vist-femínisma (eco-feminism) og grenndarnám (e. place-based pedagogy) í byggðaþróun og mótun samfélaga.
Gagnasöfnun fór fram með þrenns konar hætti. Í fyrsta lagi voru ákveðnir sögulegir atburðir skoðaðir með aðferð sögulegra rannsókna. Í öðru lagi var sögulegri orðræðugreiningu beitt við greiningu opinberra stefnumótunargagna. Í þriðja lagi voru viðtöl tekin við fólk sem bjó á þessum svæðum og starfaði að byggðamálum, innan þekkingarsamfélagsins og eða höfðu aflað sér háskólamenntunar í fjarnámi.
Helstu niðurstöður eru þær að mikla áherslu á efnahagsmál er að finna í verkefnum sem beinast að byggðaþróun. Hins vegar er einnig að finna umhverfis- og félagslegar áherslur en vegna efnahagslegrar slagsíðu verða umhverfis- og félagslegir þættir lítið áberandi og léttvægir og þátt menningar er vart að finna. Þó er þessi mikli slagþungi á efnahagsmál ekki bundin rannsóknarsvæðunum heldur endurspeglar hann hið alþjóðlega samhengi og stefnumörkun á landsvísu og myndar grunn fyrir áherslur í byggðaþróun á hverjum tíma. Stefna núverandi stjórnvalda er að skapa sjálfbær samfélög sem sýnt geta seiglu en til þess verða allar framangreindar áherslur að vera innbyggðar í byggðaþróunarverkefnum.
Í framhaldinu eru helstu niðurstöður þær að jafnvel þó að í stefnumörkun stjórnvalda í byggðamálum sé að finna yfirlýsingu um að þróa eigi sjálfbær samfélög sem sýnt geta seiglu, og í orðræðu íbúa á Vestfjörðum og Austurlandi um slíkt, þá er það staðreynd að efnahagslegir þættir eru fyrirferðarmestir. Ástæðan er sú að í orðræðunni er að finna þá skoðun að aðrir þættir muni fylgja í kjölfarið sé efnahagur byggðanna sterkur. Á Vestureyjum í Skotlandi er sú stefna í byggðamálum að skapa sjálfbær samfélög sem sýna seiglu studd með markmiðum og aðgerðum í byggðaáætlunum, þar sem jafnvægi er á milli efnahags-, umhverfis-, félags- og menningarlegra þátta. Þá er til að taka að þrátt fyrir aukna áherslu á svæðisbundnar byggðaáætlanir á Íslandi eru bein afskipti stjórnvalda af byggðamálum enn við lýði. Einnig er misræmi á milli væntinga og trúar íbúa á að aðgerðir í byggðamálum sem samþykktar hafa verið af stjórnvöldum muni hafa þær afleiðingar að fólki fjölgi og störfum fyrir háskólamenntaða einnig. Hins vegar eru bæði íbúar og stjórnvöld sammála um að náttúra, menning og saga séu styrkleiki og sérstaða hinna dreifðu byggða sem beri að nýta.
Í lokin eru niðurstöður viðtalanna kynntar. Þar var áherslan lögð á að skoða háskólamenntaðar konur sem gerendur (e. place-makers) í sínu samfélagi. Þegar grannt er skoðað kemur í ljós að það nám sem konur velja virðist tengjast einkalífi þeirra og enn fremur þörfum samfélagsins, þ.e. störf þar sem skortur er á fagfólki. Karlar eru einnig gerendur í sínu samfélagi en með öðrum hætti. Þeir útvíkka athafnarými sitt með því að velja sér nám sem bæði tengist einkalífi og hinu opinbera lífi. Bæði kynin gera sér grein fyrir því að þau búa í karllægum samfélögum þar sem karllægum gildum er gert hærra undir höfði en kvenlægum. Slíkt gerir körlum kleift að vera virkari gerendur en konum.
Samspil þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar er aðalrannsóknarspurning ritgerðarinnar. Í stuttu máli er svarið við henni að stefnumótandi orðræða stjórnvalda og íbúa um samspil þekkingarsamfélagsins og byggðaþróunar snýst um efnahagslega þætti, svo sem atvinnuþróun, fólksfjölgun og að rannsóknir sem gerðar eru í dreifðum byggðum styðji við aðalatvinnuveg þeirra og stuðli þannig að efnahagslegum vexti . Hins vegar sýnir rannsóknin að samspil þekkingarsamfélagsins er einnig við félagslega og menningarlega þætti og endurspeglar því samfélagið og umhverfið. Því er þekkingarsamfélagið mikilvægur þátttakandi í að skapa sjálfbær samfélög sem sýnt geta seiglu, en það er stefna stjórnvalda bæði á Íslandi og í Skotlandi.
Að lokum eru sett fram þrjú viðmið sem gætu aukið seiglu samfélaga og stuðlað að því að þau verði sjálfbær. Þar er þekkingarsamfélagið í lykilhlutverki. Fyrsta viðmiðið er að skapa samstarf á breiðum grunni meðal hagsmunaaðila við gerð samfélagsáætlana. Annað viðmiðið er að stofna samfélagssjóð sem heldur utan um náttúruauðlindir hvers samfélags. Þriðja viðmiðið er að skapa svæðisbundið samstarf og/eða á landsvísu á milli háskóla, rannsóknarstofnana og þekkingarsetra.
Um doktorskandídatinn
Anna Guðrún Edvardsdóttir er fædd 1960. Hún starfar nú sem kennari við Mími Símenntun en hefur starfað sem kennari á grunn- og framhaldsskólastigi og var skólastjóri við Grunnskóla Bolungarvíkur um árabil. Einnig hefur hún starfað sem deildarstjóri á Náttúrustofu Vestfjarða, verkefnastjóri og kennari hjá Háskólasetri Vestfjarða og Fræðslumiðstöð Vestfjarða. Anna Guðrún hefur tekið þátt í sveitarstjórnarmálum sem bæjarfulltrúi í Bolungarvík, gegnt formennsku í bæjarráði og verið forseti bæjarstjórnar, og formaður stjórnar Fjórðungssambands Vestfirðinga. Hún sat í stjórn Atvinnuþróunarfélags Vestfjarða og var um tíma formaður þess félags. Auk þess var hún formaður stjórnar Markaðsstofu Vestfjarða. Þá hefur hún starfað við rannsóknir á sviði menntunar, kynjafræða og byggðamála. Anna Guðrún lauk B.Ed. prófi frá Kennaraháskóla Íslands og meistaraprófi í stjórnun menntastofnana frá sama skóla. Anna Guðrún er gift Kristjáni Arnarsyni, og eiga þau tvo syni, Þorbjörn og Óskar, og tengdadóttur, Sigrúnu Maríu Einarsdóttur.